تأکید رهبر انقلاب مبنی بر صدرنشینی علوم عقلی و فلسفه  در حوزه علمیه

اشاره: پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به منظور تبیین و معرفی آموزه‌های نظری اسلام با رویکرد عقلی ـ نقلی، بازشناسی و بازسازی میراث فلسفی و کلامی و پاسخ‌گویی به شبهات فکری، در سال 1373 تأسیس شد.

در سال‌های اخیر افزون بر پژوهش در موضوعات فکری روز، میراث غنی متفکران مسلمان و کاربست روش‌های نوین پژوهشی در عرصة علوم اسلامی جهت غنابخشی به مطالعات بنیادی، چندین کلان‌طرح پژوهشی نظیر «رابطه نفس و بدن» و «اندیشه‌نامه کلامی متکلمان شیعه» را به اجرا گذاشته است.

بررسی و توان‌مندسازی فلسفه اسلامی و برقراری ربط و نسبت آن با نیازهای اجتماعی و سیاسی و نیز نوسازی علم کلام شیعه به منظور حضور فعال‌تر در مواجهه با اندیشه‌های رقیب محورهای در برنامه‌های حال و آینده است.

از این رو، خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا برای کسب اطلاع از جزییات بیشتر پژوهش‌ها و آثار پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی راهی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی شده و گفت و گویی صمیمانه با   دکتر ابراهیم علی‌پور مدیر این پژوهشکده داشته است که در ادامه می‌خوانید:

درباره تاریخچه پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی توضیحاتی بفرمایید؟

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دارای ده پژوهشکده است و پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی جزو چهار پژوهشکده قدیمی این پژوهشگاه است.که بیش از ربع قرن افتخار خدمت گزاری دارد.

قوام جامعه به بنیه فکری و عقیدتی آن است و دین مبین اسلام بر عقلانیت، خرد و تحقیق تأکید ویژه‌ای کرده است. متأسفانه در دهه‌های اخیر شبهات بسیاری بر مبانی دینی ورود پیدا کرده است که بسیاری این شبهات مبنا و اساس فلسفی و نظری دارند؛ از این رو باید بنیان‌های علمی جامعه اسلامی تقویت شود و ما باید بتوانیم پاسخ مناسب، تبیین و توجیه شایسته به شبهات داشته باشیم و کلان طرح‌هایی را بر مبنای مستحکم فلسفه اسلامی تعریف کنیم تا بتوانیم پاسخگوی نیازهای فکری و اعتقادی جامعه اسلامی باشیم. فلسفه یکی از مؤلفه‌های تاریخ بشری بوده است؛ فلسفه تاریخ هزار‌ساله در فرهنگ ایران دارد و در دنیا نیز این‌گونه است که هرزمان خرد و دانش بر صدر بوده، تمدن بشری رشد کرده است؛ بنابراین رابطه‌ای تنگاتنگ میان تمدن‌سازی و علوم عقلی وجود دارد.

حافظ از چشمه حکمت به کف آور جامی    بو که از  لوح دلت نقش جهالت برود

رسا ـ اهداف تأسیس پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی را تبیین کنید؛

تبیین، تنقیح و روزآمدسازی علوم اسلامی، پاسخ به شبهاتی که همواره در عرصه‌های فرهنگی و نظری وارد شده است، نیازمند بازشناسی، بازنگاری و توانمندسازی تراث اعتقادی و فکری در زمینه علوم عقلی است. پژوهشگران فلسفه و علوم عقلی بسیاری از مباحث گذشته را بازخوانی کرده و از آنها مسائل جدیدی را استخراج می‌کنند؛ محققان توانمندی‌های نظری‌شان را به عرصه عمل سرایت می‌دهند؛ همانند اینکه آنها از فلسفه اسلامی، زیرشاخه فلسفه هنر و فلسفه اخلاق را تدوین کرده‌اند و بر اساس نیازهای روز از تراث اسلامی پاسخ به مسائل جدید فکری بشر را استخراج و بیان کرده اند.

عقلانی‌سازی علوم دین هدف تاسیس پژوهشکده

یکی از دلایل مهم تأسیس این پژوهشکده، عقلانی‌سازی علوم دینی است؛ زیرا که در دنیای کنونی دانش و فرهنگ عمومی فضای مجازی و علمی رشد مناسبی کرده است؛ اگر ما نتوانیم چهره عقلانی از دین اسلام ارائه دهیم، نخواهیم توانست از آن به‌درستی دفاع کنیم.

رسا ـ فعالیت‌های کارگروه‌های پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی را تشریح کنید.

پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی دارای سه گروه: فلسفه؛ کلام و فلسفه اخلاق است.

گروه فلسفه اخلاق

فلسفه‌های مضاف بسیاری وجود دارند؛ ولی یکی از بنیان‌های جامعه اخلاق است و در این حوزه نقایص جدی وجود دارد؛ بنابراین بخشی از فعالیت‌ها در این پژوهشکده در این زمینه است. البته چون معاونت منابع انسانی پژوهشگاه چنین اجازه‌ای را نمی‌داد که برای هرکدام از فلسفه‌های مضاف یک گروه ویژه تشکیل شود، بر اساس نیازسنجی و اهمیت موضوع، فلسفه اخلاق را برای فعالیت در این حوزه انتخاب کرده‌ایم. در عرصه فلسفه و کلام نیز بیشتر موضوعاتی هدف‌گزاری شده‌اند که مراکز و نهادهای دیگر دراین‌باره پژوهشی انجام نداده‌اند یا کمتر در این موارد فعالیت انجام داده‌اند؛ بنابراین در این پژوهشکده پژوهش‌های اولویت‌دار و بدون موازی‌کاری انجام می‌شود.

گروه فلسفه

در دهه‌های گذشته متوجه خلأهایی در فلسفه شده‌ایم؛ یکی از هجمه‌های بعد از انقلاب درباره چیستی فلسفه اسلامی است؛ یعنی اینکه بحث در این باره است که آیا فلسفه اسلامی وجود دارد یا ندارد؟، فلسفه اسلامی موجود را می‌توان فلسفه نامید یا تنها الهیات فلسفی است؟ بنابراین فعالیت مناسبی به جز چند نشست پراکنده در این زمینه انجام نشده بود و محققان در این پژوهشکده مجموعه چیستی فلسفه اسلامی و حیات اجتماعی سیاسی آن را تدوین کرده‌اند.

بخش اول این مجموعه پاسخ به این پرسش است آیا فلسفه اسلامی وجود دارد و در بخش دوم آن توانمندی‌ها و عقبه فلسفه بررسی شده است. تقویت فلسفه اسلامی یکی از مطالبه‌های رهبر معظم انقلاب در چندین سفرشان به قم بوده است و ایشان بیان کردند که فلسفه اسلامی فقه اکبر است و حوزه فلسفی قم باید در دفاع از فلسفه اسلامی کوشا باشد. یکی دیگر از مطالبات ایشان بررسی عقبه سیاسی بوده است که در این پژوهشکده چندین طرح در این زمینه تدوین شده است؛ بنابراین چندین اثر درباره چیستی فلسفه اسلامی تدوین شده و نشان داده شده است که فلسفه اسلامی به‌عنوان یک دانش بشری در تمدن اسلامی قابل دفاع است.

 درآمدی بر چیستی فلسفه که به مواجهه با موافقان و منتقدان فلسفه اسلامی می‌پردازد، هست‌ها و بایسته‌های فلسفه اسلامی، فلسفه هنر  ابن سینا از دیگر آثار در این زمینه است.

بنابراین فعالیت پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی در چندین سال اخیر برای پاسخ به نیازهای موجود و پاسخ‌گویی به شبهات مهمی بوده است که مستشرقان و روشنفکران دینی در زمینه فلسفه اسلامی مطرح کرده‌اند. یکی دیگر از فعالیت‌های پژوهشکده پژوهش دراین‌باره بوده است که در خارج از ایران فلسفه را با چه نامی و عرصه‌ای می‌شناسند؛ به‌طور مثال در قرن نوزدهم میلادی توجهات اندیشمندان جهان به فلسفه زبان بوده است و در قرن بیستم بیشتر نگاه فلسفی به فلسفه ذهن بوده است و توانمندی‌های بسیاری در فلسفه اسلامی در این زمینه‌ها وجود دارد و بنابراین در این پژوهشکده کار تطبیقی و معرفی خلأها در این زمینه صورت گرفته است؛ از این رو آثار فلسفه جدید غربی برای اندیشمندان اسلامی ترجمه شده و توانمندی‌های فلسفه اسلامی در این زمینه‌ها روزآمدسازی شده است. برای نمونه فقط در ضمن کلان‌طرحی با نام «رابطه نفس و بدن»، همایشی بین المللی با عنوان «آموزه‌های دینی و مسئله نفس و بدن» را در اسفندماه 1389 برگزار کردیم که 25 اثر در این زمینه تدوین و رونمایی شده است. دراین‌باره بیش از یک دهه فعالیت پژوهشی، کار تطبیقی تحقیقی و تألیفی در فلسفه مسیحیت در این پژوهشکده صورت گرفته است و تمام استادان علوم عقلی همچون آیت‌الله سید حسن مصطفی، آیت‌الله علی عابدی شاهرودی، استادان عبدالحسین خسرو‌پناه، غلامرضا فیاضی و سید یدالله یزدان‌پناه و ... در تدوین این مجموعه نقش داشته اند.

بنای تحول علوم اسلامی انسان‌شناسی دینی است؛ یعنی اینکه اگر انسان‌شناسی دینی یا فلسفی به‌درستی ارائه و بیان شود، سبب تحول در بسیاری از اندیشه‌ها خواهد شد و مباحث مهم انسان‌شناسی رابطه نفس و بدن، جاودانگی نفس و ... است.

گروه فلسفه اخلاق در دو بخش مهم فعالیت می‌کند که البته حوزه‌های علمی کار‌نشده است: یکی از آنها موضوع اخلاق پزشکی است. بسیاری از موضوعات اخلاقی به اخلاق پزشکی مربوط است که مبنای فقهی و شرعی داراست؛ ولی مبنای عقلانی آن همانند سقط‌ جنین کمتر بررسی شده است؛ بنابراین در این طرح مسائل پزشکی از نظر اخلاقی بررسی می‌شوند؛ یعنی مسائلی هست که شرع مقدس به حرمت شرعی آن قائل است؛ اما در این پژوهش دلایل عقلانی و اخلاقی نادرستی آن نیز کاوش شده است. با همکاری انتشارات سمت کتابی در زمینه مبانی فقهی و اخلاقی سقط ‌جنین نیز در آینده منتشر می‌شود.

 بنابراین در گروه اخلاق سه بخش فرااخلاق همانند معرفت‌شناسی اخلاق، مبانی اخلاق و همچنین اخلاق پزشکی و اخلاق هنجاری همچون اخلاق فضیلت، پژوهش‌هایی از دیدگاه اندیشمندان اسلامی و غربی صورت گرفته و آثاری در این زمینه‌ها منتشر شده است.

رسا ـ لطفاً دربارۀ فعالیت‌ها و پژوهش‌هایی که قصد دارید در آینده در این پژوهشکده انجام دهید توضیح دهید؛

در عرصه کلام نقص‌های جدی وجود دارد و با برنامه‌ریزی چندین کلان‌طرح پژوهشی، پاسخگوی این نقص‌ها خواهیم بود.

الحاد نوین از طریق علوم جدید و علوم شناختی وارد فضای علمی کشور شده است و کتاب‌های بسیاری در دنیا در این زمینه نگارش می‌شود؛ بنابراین در این پژوهشکده کلان پروژه در زمینه نقد الحاد تعریف و تدوین شده است که 30 پروژه دارد و در فاز اول 10 پروژه اجرا می‌شود که مربوط به تألیف و ترجمه و برگزاری کرسی‌های ترویجی و علمی و نظری در زمینه است.

یکی از معضلات دنیای امروز افراطی‌گری و سلفی‌گری است؛ اما شناختی از سلفی‌گری جدید در کشور وجود دارد و بیشتر با یک نگاه سنتی از وهابیت بحث و تبادل‌نظر قرار می‌گیرد؛ از‌این‌رو در این زمینه در پژوهشکده فلسفه و کلام تألیف آثار و برگزاری کارگاه‌هایی برای تربیت پژوهشگر و متخصص در حد اجتهاد برنامه‌ریزی‌شده است.

همچنین یکی از مباحث مهم کلام شیعه نگاه مستشرقان به مبنای اعتقادی است. دیدگاه مستشرقان به مذهب شیعه ناقص و تک‌سویه است؛ بنابراین در آینده با چندین کلان‌پروژه نقد و بررسی در این زمینه را تدوین خواهیم کرد.

در عرصه فلسفه یکی از طرح‌هایی که در آینده دنبال می‌شود در عرصه عرفان شیعه است؛ زیرا معنویت‌گرایی نو به‌سرعت در جامعه در حال رشد است و اگر نتوانیم عرفان مناسب شیعی ارائه دهیم و تنها به‌نقد آن‌ها بپردازیم اثر چندانی ندارد؛ بنابراین نقد عرفان‌های نوظهور باید کنار ارائه عرفان اسلامی و شیعه باشد؛ از این رو در این پژوهشکده سعی شده است که درباره چیستی مبنای ساختار عرفان شیعه در 12 طرح ارائه شود که چهارطرح آن در دست پژوهش است. معنویت‌گرایی عرفانی از متن دین اسلام و دیدگاه ائمه اطهار و تراث شیعه به‌دست‌آمده است و پژوهش و تحقیق در این زمینه‌ها بایسته است.

همچنین رابطه نفس و بدن در حوزه جاودانگی و معاد نقایصی دارد که در حال تکمیل است و هم‌زمان با همایش «جاودانگی نفس در اسلام و مسیحیت» برخی آثار در این زمینه رونمایی می‌شود که کتاب استاد خسرو‌پناه با عنوان معاد جسمانی از دیدگاه ملاصدرا از جمله این آثار است.

در عرصه فلسفه اخلاق و اخلاق پزشکی نیز بسیاری پژوهش‌های صورت نگرفته در حال تکمیل و پژوهش است. درباره اخلاق فضیلت همچون مسئولیت اخلاقی و رابطه دین و اخلاق و عوام‌فریبی اخلاقی پژوهش‌های مناسبی در حال انجام است.

رسا ـ تاکنون چه آثاری در پژوهشکده فلسفه و کلام منتشر شده است؟

تاکنون بیش 100 عنوان کتاب در این پژوهشکده تدوین و منتشر شده است. همچنین بالغ بر 200 نشست و کرسی علمی و ترویجی نیز برگزار کرده‌ایم که برخی از آنها به‌صورت کتاب منتشر شده است؛ همچنین دو کتاب با عنوان درآمدی چیستی فلسفه اسلامی و هست‌ها و بایسته‌های فلسفه اسلامی تدوین و منتشر شده است. از مجموعه 100 عنوان آثار پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی، چهل عنوان کتاب دارای رتبه‌های برتر در کتاب سال جمهوری اسلامی و کتاب سال حوزه کتاب سال دین‌پژوهان شده است.

برخی از این آثار برای نخستین‌بار و بسیار اثرگذار در جامعه علمی کشور بوده است؛ اخلاق فضیلت یکی از مباحث میان‌رشته‌ای در حوزه فلسفه و اخلاق است و بدین سؤال پاسخ می‌دهد که آیا منابع غیرمعرفتی تأثیری در معرفت دارد یا خیر؟ ما در این عرصه پیش‌قدم بوده‌ایم و کتابی در سالیان پیش با عنوان تأثیر گناه بر معرفت آدمی از نگاه آگوستین و همچنین در سال گذشته کتاب تأثیر گناه بر معرفت آدمی از نگاه غزالی تدوین شده است. همچنین نگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی در این زمینه در دست تدوین است و آثار متعددی در عرصه حکمت متعالیه و اشراق نوشته و ارائه شده است.

مجموعه ده جلدی درباره علم النفس اسلامی تدوین شده است که دو جلد آن درباره حکمت متعالیه، دوجلد درباره حکمت مشاء است و یک جلد نیز به موضوع نفس در متون دینی و ... پرداخته است. همچنین کتابشناسی فلسفه نفس نیز تدوین گرفته است.

در عرصه کلام نیز آثاری همانند نقد برهان‌ناپذیری وجود خدا تدوین شده و کتاب‌هایی مانند انسان کامل از دیدگاه امام خمینی درباره عرفان شیعه چاپ شده است.

رسا ـ جذب اعضای هیئت علمی در این پژوهشکده چگونه است؟

پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی دارای سه گروه علمی بوده و هر گروه دارای چهار عضو هیئت علمی است؛ بنابراین 12 عضو هیئت علمی به جز کارشناسان در این پژوهشکده مشغول به فعالیت هستند. نیز این مجموعه دارای شورای پژوهشی است که هشت نفر عضو دارد و شورای علمی گروه‌ها نیز وجود دارد که شامل اعضای هیئت علمی و پژوهشگرانی که از خارج پژوهشکده دعوت می‌شوند و طرح‌ها را بررسی می‌کنند، می‌باشد.

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی زیر نظر وزارت علوم است؛ بنابراین اعضای هیئت علمی بر طبق اساسنامه وزارت علوم تعیین می‌شوند و همچنین آنها باید طلبه درس خارج‌خوان با فهم درست دینی باشند.

تحقیقات گروه‌های پژوهشی با همکاری با پژوهشگران و استادان بیرونی صورت می‌گیرید؛ 60 پروژه در پژوهشکده در حال انجام وجود دارد که 10 طرح را اعضای هیئت علمی پژوهشکده انجام می‌دهند و 50 پژوهش را برون‌سپاری کردیم؛ بنابراین موضوعی که به‌عنوان نیاز و طرح تدوین می‌شود، باید مدیر گروه افراد توانمند را شناسایی کند و پژوهش‌های را با برون‌سپاری به پایان برساند.

پژوهشکده فلسفه و کلام دو همایش علم دینی و جاودانگی نفس در اسلام و مسیحیت را با همین شیوه برگزار می‌کند؛ یعنی تمام پژوهش‌های آن‌ها از طریق برون‌سپاری انجام می‌شود. حجج ‌اسلام محمدتقی سبحانی، آل‌بویه، محمدعلی مبینی، دکتر کرباسی، دکتر دانش، دکتر محمد سوری، دکتر اکبریان و روستا آزاد از اعضای هیئت علمی این پژوهشکده هستند و همچنین آیت‌الله فیاضی و حجج اسلام والمسلمین عبدالحسین خسرو‌پناه، علی عابدی شاهرودی، دکتر اکبری و ... از همکاران و پژوهشگران بیرونی هستند.

مجله نقد و نظر در این پژوهشکده منتشر می‌شود و نگاه استادان و جامعه علمی به این مجله بسیار مثبت است و در جلساتی که با استادان فلسفه تهران  صورت گرفته، آثار این پژوهشکده را بسیار ارزشمند ارزیابی کرده‌اند . همچنین همکاری و اقبالی که به آثار این پژوهشکده وجود دارد نشان آن است که در سطح جامعه علمی کشور آثار آن تأثیرگذاری بوده است.

رسا ـ در پایان اگر سخنی دارید بفرمایید.

 تأکید رهبر انقلاب مبنی بر صدرنشینی علوم عقلی و فلسفه و احیا و تقویت آن در حوزه علمیه قم به چندین جهت علمی و عملی است؛ زیرا در تاریخ اسلام هرزمانی که علوم عقلی در صدر بوده، جامعه در عرصه علمی رشد داشته است. تمام همت برخی افراد بر تخریب فلسفه اسلامی است.

آنان این‌گونه فکر می‌کنند که با ساقط‌کردن فلسفه اسلامی دین را رشد داده‌اند؛ در حالی که با از‌دور‌بیرون‌کردن فلسفه اسلامی، بنیان‌های دین نیز تخریب می‌شود؛ یعنی اینکه فلسفه تضادی با دین ندارد، بلکه می‌تواند در بسیار جاها به کمک دین بیاید و روزآمدسازی جامعه امروزی به روش فلسفی است و اگر ارتباط فلسفه و دین قطع شود، آسیب جدی به دین وارد خواهد شد.

تحول‌سازی و اصلاح علوم انسانی نه‌تنها با بخش‌نامه و دستور و تعطیلی دروس غربی امکان‌پذیر نیست، تنها با آوردن رقیب اسلامی و بومی‌سازی امکان‌پذیر است و اگر بتوانیم فلسفه اسلامی را درست به‌روز رسانی کنیم، نقش بسزایی در تحول علوم اسلامی ایفا کرده‌ایم. برخی فکر کرده‌اند با تخریب فلسفه می‌توان خدمتی به دین کرد؛ اما تنها راهی برای نفوذ فلسفه غرب بازکرده‌اند و اگر امروزه بیش از 70 درصد علوم انسانی کشور غربی است، با تخریب فلسفه صد در صد غربی خواهد شد. برخی از علمای سنتی فکر می‌کنند تنها با بردن روایت به متن دانشگاه علوم اسلامی می‌شود؛ ولی باید روایت را استفاده کنیم و به‌صورت عقلانی پرورش دهیم. بسیاری از مباحث اسلامی از دیدگاه فلسفی و اخلاقی قابل نهادینه‌سازی و ارائه به جامعه علمی است؛ بنابراین اگر می‌خواهیم حرفی در دنیا برای ارائه داشته باشیم، زبان و بیان روزآمد آموزه‌های دینی تنها با علوم عقلی امکان‌پذیر است./998/گ 702/a

تهیه و تنظیم: میثم صدیقیان